Bùn đỏ - Chuyện nhỏ bị xé to!

Chúng tôi nói rằng, việc xử lí bùn đỏ trong công nghệ chế biến bô xít ở Tây Nguyên là “chuyện nhỏ” bởi hai khía cạnh. Thứ nhất, các hạng mục công trình xử lí bùn đỏ nhỏ hơn so với các hạng mục công trình khác (nhà máy tuyển, nhà máy luyện). Thứ hai, từ năm 2010, không còn tranh cãi gay gắt về công nghệ xử lí bùn đỏ đó nữa. Bởi, Chủ đầu tư và các đơn vị tư vấn thiết kế, nhà thầu hoàn toàn thực hiện đúng các quy định của Nhà nước về chủ đầu tư.

GSTS. Đặng Vũ Minh (thứ 5 – phải sang) và các nhà quản lý, nhà khoa học tại Tây Nguyên tháng 11.2010.

Sự việc bị xé to, trở nên phức tạp từ khi sự cố vỡ hồ chứa bùn đỏ ở Hungary. Nhiều người cho rằng, nguy cơ từ "túi bùn đỏ như quả bom treo lơ lửng trên Tây Nguyên"có thể trở thành thảm họa khi xảy ra sự cố hoặc chất thải bùn đỏ ngấm xuống nước ngầm gây họa lâu dài.

Rõ ràng, nếu hồ chứa bùn đỏ bị vỡ như ở Hunggary, tác hại sẽ không lường đối với môi trường và môi sinh của đồng bào trong vùng Dự án; mặc dù dân trong vùng Dự án không nhiều, chỉ có 58 hộ phải di dời, trong đó 2 hộ người dân tộc thiểu số. Tuy nhiên, nói dại, nếu nói về nguy cơ thì mọi con đập của công trình thủy điện đều có thể bị vỡ; mọi ngôi nhà cao tầng đều có thể bị sập - nếu tính toán lựa chọn hệ số kiên cố của công trình không đảm bảo an toàn. Và nếu thế thì tác hại của các công trình này còn khủng khiếp gấp trăm lần so với vỡ đập chứa bùn đỏ. Vậy thì, muốn ngăn chặn nguy cơ bùn đỏ, chỉ có cách thiết kế hồ đập đảm bảo an toàn trên cơ sở những dữ liệu của khoa học. Và, các con tính để đảm bảo an toàn về bùn đỏ đã được phê duyệt.

Vậy mà, sau khi các phương tiện thông tin đại chúng loan tin đập chứa bùn đỏ ở Hunggary bị vỡ, dư luận lại rộ lên nguy cơ bùn đỏ Tây Nguyên, vậy là các đoàn lại rầm rập kéo đến Tây Nguyên để kiểm tra, khảo sát; dự án lại đình trệ, lại phát sinh chi phí… Theo thống kê, chỉ tính tác động của dư luận xã hội sau sự cố vỡ hồ bùn đỏ ở Hungary, việc thi công hồ bùn đỏ bị đình trệ 7 tháng do phải rà soát, thẩm định và tái thẩm định TKKT vv...

Suốt 7 tháng trời, hàng nghìn công nhân các nhà thầu trong và ngoài nước không có việc làm và rất nhiều đoàn công tác của Quốc hội, Chính phủ, các bộ, các chuyên gia đến kiểm tra, khảo sát phương pháp xử lí bùn đỏ. Ở đây tôi xin được nói thêm, vào thời điểm này, dư luận cho rằng, trên công trường có hàng nghìn công nhân nước ngoài. Thông tin này chưa chính xác. Trong hàng nghìn công nhân đó, có gần 1000 công nhân các nhà thầu Việt Nam. Cụ thể, đó là, tại Dự án tổ hợp Tân Rai, Công ty cổ phần Lilama 45.4 (Việt Nam) thi công toàn bộ hệ thống giá đỡ nhà máy với giá trị khoảng 9 triệu USD; một số đơn vị của Tập đoàn Vinacomin cũng tham gia xây dựng hệ thống nhà ăn, nhà kho, trị giá khoảng 1 triệu USD; Công ty Cổ phần Pacific là đơn vị của Việt Nam tham gia cung cấp một số nguyên phụ liệu chính như cát, đá, sỏi, xi măng, hệ thống xe, máy trên công trường…

Trong các đoàn đến Tây Nguyên để kiểm tra khảo át bùn đỏ, đáng chú ý là đoàn công tác của Quốc hội và Chính phủ do GSTS. Đặng Vũ Minh, Ủy viên TƯ Đảng, Chủ nhiệm Uỷ ban KHCN&MT của Quốc hội đã dẫn đầu, làm việc tại Tây Nguyên từ ngày 3-7/11/2010. Trong đoàn có các cán bộ của Đảng, Quốc hội, các bộ ngành, các viện nghiên cứu, các nhà khoa học và nhiều nhà báo của các tờ báo lớn. Nội dung và kết luận của đoàn công tác đã được nhiều tờ báo lớn đăng tải tải. Thế nhưng, không hiểu sao, dư luận về bùn đỏ Tây Nguyên vẫn không hạ nhiệt. Tôi có thể tóm lược những vấn đề mà đoàn công tác đã khảo sát, kết luận như thế này:

Ảnh dưới: Bùn đỏ qua xử lý ở Tân Rai

Liên quan đến công nghệ xử lý hồ bùn đỏ và ảnh hưởng đối với môi trường, GSTS Đặng Vũ Minh đã đặt ra 8 câu hỏi đề nghị các nhà khoa học làm rõ. Đó là nguy cơ ô nhiễm nước nước, xảy ra lũ quét, động đất, mức độ an toàn của chân đập, tỷ lệ rắn lỏng trong bùn…

Các ý kiến của GS TS Đặng Vũ Minh đã được chủ đầu tư cũng như các nhà khoa học tham gia dự án lần lượt trả lời. Theo đó, các ý kiến được trả lời đều khẳng định công nghệ xử lý hồ bùn đỏ và môi trường nói chung được đảm bảo rất an toàn, các nguy cơ như lũ quét, hồ bùn tràn… đều kiểm soát được.

Trong đó, GSTS. Nguyễn Chiến - Viện trưởng Viện Kỹ thuật công trình Trường đại học Thủy lợi, đơn vị được Bộ Công Thương chỉ định thẩm định thiết kế hồ bùn đỏ- khẳng định: “Với thiết kế và giải pháp kỹ thuật của nhà thầu thì đảm bảo vượt ngưỡng tiêu chuẩn an toàn, chúng tôi đã thử và tính toán độ an toàn của đập với nhiều trường hợp khác nhau, kể cả khi hồ đang làm việc mà xảy ra động đất, kết quả cho thấy an toàn kể cả với động đất cấp 7, dù ở Tây Nguyên chỉ động đất tới cấp 5". Theo GSTS Nguyễn Chiến, đập bị vỡ ở Hungary là bằng bê tông trên nền đất nên khả năng bị trượt chân đập là rất cao do hai chất liệu không đồng nhất. Đập của chúng ta là đập đất nên khả năng trượt chân đập là rất khó bởi cùng chất liệu nên tính bền vững rất cao….

Trở lại với phản biện của chúng tôi. Qua nghiên cứu các tài liệu, qua tiếp xúc với các nhà khoa học, chúng tôi khẳng định,rằng, phương pháp thải bùn đỏ mà Chalieco áp dụng ở Nhà máy Alumina Tân Rai và Nhân Cơ không phải là phương pháp thải ướt như một số ý kiến phản biện mà là phương pháp thải chồng lớp khô (Dry Stacking): bùn đỏ được rửa qua 5 bước rửa để thu hồi sút và 2 thiết bị cô đặc (thickener hay settler) để có nồng độ rắn (hay tỷ lệ rắn/lỏng) của bùn đạt 46,5% (1/1,15) thải ra khu chứa bùn đỏ với độ PH từ 10-12; Bùn được trải luân chuyển quay vòng từng lớp mỏng chồng lớp lên nhau trên khu thải để lớp bùn được thải trước đã khô khi bắt đầu trải lớp bùn tiếp theo.

Theo số liệu thống kê năm 2007 thì trên thế giới có khoảng 6% nhà máy thải bùn đỏ ra biển (phương pháp thải ướt), 24% nhà máy thải bùn đỏ ra hồ chứa (phương pháp thải ướt) và có tới 70% nhà máy sử dụng phương pháp thải chồng lớp khô (dry stacking). Còn một phương pháp nữa, nhưng trên thế giới ít áp dụng đó phương pháp thải khô (bùn cô đặc ở dạng bánh với nồng độ rắn lớn hơn hoặc bằng 65%).

Mới đây, nhóm phóng viên tận mắt chứng kiến công nghệ xử lí bùn đỏ ở Tây Nguyên và được các chuyên gia giải thích về sự khác nhau về cách thải bùn đỏ ở Tây Nguyên và Hungari như thế này: “Cách thải của Hungary là khác, độ loãng của bùn đỏ Hungary là loãng, chất rắn dưới 30% mà tiêu chuẩn là 45%. Ở Dự án bô xít Tây Nguyên gọi là hồ chứa bùn đỏ mọi người sẽ liên tưởng đến nước, lõng bõng và có thể tràn ra ngoài.

Có ý kiến lo ngại rằng, mặc dù qua xử lí, lớp mặt của bùn đỏ khô. Nhưng khi mưa, lấy gì để “đậy” lại? Ý kiến này được các ông thuộc Chủ đầu tư giải thích, bùn đỏ sau khi xử lí, rất cứng và bền, nước mưa không thể hòa tan được. Mặt khác, hồ bùn đỏ có nhiều khoang chứa, xung quanh mỗi khoang chứa là hệ thống mương bêtông. Nước mưa sẽ chảy vào mương này và ra ngoài chứ không vào khu bùn đỏ. Khu chứa bùn đỏ có nhiều lớp chống thấm. Trong đó đầu tiên là đất sét dày khoảng 1m, lèn chặt theo đúng yêu cầu thiết kế, và tiếp theo là lớp sét 2 phân , tiếp theo là lớp vải địa kỹ thuật , tiếp đó dán lớp chống thấm 1.1mm lót bao kín mặt hồ , sau đó trên bề mặt đó, tiếp tục vải địa kỹ thuật và trên đó tiếp tục lèn sét và trên đó đặt các hệ thống ống và người ta đổ lớp vật liệu sỏi, cát to bao trùm lên và tiếp đó vải địa kỹ thuật. Bùn đỏ không phải thải ào ào do cách 30 mét lại có một hệ thống van ống thải, có khu trung tâm điều khiển.

Như phần đầu tôi đã nêu, tôi không phải là nhà khoa học. Nhưng được tiếp cậnnhững nguồn thông tin chính thống về bùn đỏ, tôi hoàn toàn tin rằng, bùn đỏ không đáng lo ngại như dư luận nhầm tưởng.

Về ý kiến của anh Nguyễn Bá Hòa (CM phản biện thứ 2 của tôi), về tác dụng của bùn đỏ: Như tôi được biết, bùn qua xử lí không phải là một chất thải bỏ đi. Trên thế giới bùn đỏ đã được thí nghiệm làm thép thành công. Một ông Giám đốc dự án sản xuất thép từ bùn đỏ ở nước ngoài đã sang thăm Việt Nam và hy vọng có cơ hội hợp tác để sản xuất thép. Ngoài ra, bùn đỏ có thể sản xuất ra gạch không nung. Tuy nhiên, chi phí để sản xuất thép, sản xuất vật liệu xây dựng đều chi phí cao nên trước mắt để an toàn thì chôn lấp