Tiền lẻ trong cúng lễ

Tôi bỗng nhớ mẹ tôi, bà cụ mất năm 86 tuổi vì đột quỵ, sau Tết Tân Mão 2011. Khi còn sống, bà không bao giờ bận tâm chuyện đổi tiền lẻ trước Tết để đi lễ chùa, dù từ lâu bà vào Hội đi chùa với các cụ bà đồng niên. Sau Tết, thường các cụ bà chung tiền ô tô về Kinh Bắc, làng Đình Bảng quê mẹ tôi, để từ đó đi lễ, khi 5 chùa, lúc 10 chùa. Tôi không hề thấy bà cụ đổi tiền lẻ. Có lần tôi tò mò hỏi, thì bà cụ nhẹ nhõm trả lời: Đi lễ chùa chỉ cốt thành tâm con ạ, không cốt tiền ít tiền nhiều. Mẹ chỉ bỏ ít tiền vào hòm công đức, mẹ chả thích nhét tiền, quăng tiền lung tung nơi cửa Phật đâu con. Xót lắm. Mẹ biết nhà Phật cũng chả thích thế. Cái gì mà đổi được bằng tiền đều rẻ cả con ạ. Vì có cái không trả được bằng tiền đâu.

Tôi nhớ mãi lời mẹ. Và phải chịu ngay bởi bà có lý. Tôi biết nếu còn sống, hẳn bà sẽ buồn lắm, nếu bà còn đủ khỏe để đi chùa gần chùa xa ở ngay Hà Nội, hay chỉ cố lên được phủ Tây Hồ cũng mát dạ. Tôi càng không biết, liệu bà có cầm lòng không đậu trước các dịch vụ đổi tiền lẻ dày đặc luôn chực chờ phủ  kín các đình chùa đền miếu khắp Hà Nội, Bắc Ninh, Ninh Bình, Nam Định…và khắp vùng châu thổ Bắc Bộ không? Song tôi chắc mẹ tôi nhất định sẽ nói không với việc đổi tiền lẻ. Vì hai lẽ: bà theo chồng con định cư Hà Nội từ năm 1958, lại quen thói tằn tiện chi tiêu của con gái làng Đình Bảng, giỏi nghề buôn hàng xén (khiến thi sĩ Hoàng Cầm vô cùng mê đắm “có cô hàng xén răng đen/cười như mùa thu tỏa nắng”). Bà lại làm công nhân Nhà máy Thiết bị bưu điện, lương thấp, nuôi cả đàn con lít nhít 5 đứa, cùng ông bố ca sĩ của tôi, nên bà đã giữ thói quen tằn tiện cho đến khi… về cõi. Một lẽ nữa là bà ở Hà Nội đã hàng nửa thế kỉ nên bà tự nhiên có thói quen văn minh đô thị thời bao cấp: nhất định không chịu vung tiền vào việc mà bà cho là không đáng, nhưng lại nhất định không mặc cả, dù bà giỏi mặc cả lắm, khi mua chục hoa cúc vàng mùa thu của cô nông dân làng hoa Ngọc Hà gánh rong, thứ cúc mà bà vẫn thường ưa cắm trên bàn thờ ông bà tôi. Bà bảo, đừng bớt xu nào của họ, bán có 2 nghìn bạc một chục hoa mà bao công chăm bón, mặc cả là phải tội. Tôi chắc bà sẽ đau lòng trước những bó hoa độn 3,4 lượt giấy, lưới xanh đỏ tím hồng, những lẵng hoa tiền triệu sang trọng một cách tốn kém mà người ta vẫn mang lễ chùa, nhất là khi đổi tiền lẻ cúng lễ theo dịch vụ, với tỉ lệ mà bà sẽ cho là hãi hùng: 10 ăn 8, ăn 6, hoặc có khi bị bắt bí, 10 ngàn chỉ đổi được năm ngàn tiền lẻ mệnh giá 200 đồng chẳng hạn… Với chênh lệch phi lý như thế, bà sẽ không chịu, dù nó rất tiện cho người có nhu cầu tiền lẻ, cần bao nhiêu có bấy nhiêu …Cũng bởi đổi tiền lẻ hôm nay đã thành thói quen, thành nhu cầu, nhất là của cư dân đô thị, đến mức trên mạng internet có cả chợ online chuyên trị đổi tiền lẻ cho cư dân mạng, giờ đã có thói quen mua bán qua mạng.

Và chắc chắn, mẹ tôi sẽ phải kêu lên đầy thương tiếc, khi hay tin 1200 bao tải tiền lẻ (tương đương 20 tỉ đồng) của Chùa Hương thu được sau một mùa lễ hội, mà ở Việt Nam hôm nay, mỗi năm tính ra có đến hơn 8000 lễ hội, 40.000 di tích, thì số tiền lẻ phục vụ cho những con số này sẽ là to lớn đến đâu!

Nói thế để thấy, việc dừng in tiền lẻ của nhà nước là phải, và việc dùng tiền lẻ phung phí hiện nay đã thành trở ngại, và thành sự bất bình thường trong lưu thông, trong ứng xử văn hóa với tiền bạc ở Việt Nam. Tôi thấy ngày càng ít đi những người như mẹ tôi có ứng xử chính xác và hồn hậu với tiền lẻ. Có lẽ bà chẳng cần tính toán “vĩ mô” đến những tổn thất lớn về chuyện tiền lẻ hôm nay  đang bị vung vãi bừa phứa tứ tung ở những nơi tôn nghiêm, vì lý do vụ lợi, như đền thờ Bà Chúa Kho ở Bắc Ninh chẳng hạn, hoặc có thể bà không biết đến việc nhà nước đã tốn chi phí in ấn, bảo quản, nhập kho tiền lẻ quay vòng, nói chung là phải bù lỗ rất nặng khi in tiền lẻ mới phục vụ việc đi chùa đình đền miếu. Bà lại càng không được biết nhà nước đã phải đề ra các biện pháp xử lý hành chính đối với dịch vụ đổi tiền đang phát triển rất phức tạp ở những chốn linh thiêng hôm nay.

Tôi chỉ biết chắc bà hoàn toàn xa lạ với cung cách tiêu tiền lẻ trật lất như hôm nay. Cho nên, để miễn nhiễm thói quen tiêu tiền lẻ đã đi vào tâm linh người Việt hôm nay, không thể chỉ bằng vào những thủ tục và động tác hành chính,tuyên truyền một chiều. Khi tiền lẻ đã trở thành “vật cung tiến” cho tín ngưỡng thờ cúng của người Việt hôm nay, thì rõ ràng “cách cung tiến đang có vấn đề” (theo GS Ngô Đức Thịnh, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu và bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam), đã chỉ ra xác đáng. Ông còn phân tích rõ “đó là kết quả của trạng thái xã hội vụ lợi, tưởng tiền bạc có thể giải quyết tất cả”. Đúng là cơ quan chức năng của nhà nước can thiệp vào hiện trạng này là thật cần thiết, song, có thể lại nảy sinh hiện trạng ngược chiều: khi tiền lẻ bị nhà nước hạn chế in ấn và lưu thông thì lại càng gia tăng nhu cầu tâm linh trong việc dùng tiền lẻ vào lễ lạt và cung hiến, khiến các dịch vụ đổi tiền vẫn không ngừng gia tăng.

Cho nên tôi thật lòng ao ước có nhiều người như mẹ tôi và cả những đứa con được bà dạy dỗ về cách tiêu tiền lẻ của bà nữa, có ứng xử thật chính xác và đôn hậu với tiền lẻ như bà, cũng như nhiều người Việt đã từng ứng xử văn hóa tử tế như thế với tiền lẻ. Để có ứng xử văn hóa  ấy, khi việc sử dụng tiền lẻ đã “quá mù ra mưa” như đã nói ở trên, không phải ngày một ngày hai. Để góp phần thay đổi nhận thức và hành vi tiêu tiền lẻ của người Việt hôm nay,  tôi cho rằng vấn đề này phải được xác định là vấn đề cần làm ngay của báo chí truyền thông hôm nay…