Người coi thư viện - truyện ngắn của Tiết Minh Hà

Tên đầy đủ của lão là Trần Văn Hân, vậy mà chả biết có đứa ác mồm nào lại gán cho lão cái biệt danh là Hân Mắm Tôm. Vì sức khỏe yếu nên lão được Ban giám đốc nhà máy cắt cử vào một việc hết sức nhàn hạ là trông coi thư viện. Mới đầu nhiều người tỏ vẻ ganh tị, rằng chắc lão dựa vào mối quan hệ thân quen để được điều vào công việc đấy. Đó là những người ít hiểu thôi, chứ thực ra cái chân coi thư viên cũng chẳng béo bở gì. Bằng chứng là đã có ba bốn người vào làm, ông thì đôi tháng, bà thì gắng được nửa năm đã lên báo cáo: “thôi cho em ra làm lao động tự do, chứ ở trong này bí bách lắm, không chịu được”.

Từ khi lão Hân Mắm Tôm đảm nhận việc trông coi thư viện thì thấy sự ngăn nắp hiếm có. Mấy chục cái kệ sách cao quá đầu người, mỗi kệ có đến mười ngăn xếp các loại sách, vậy mà kệ nào của người lớn, kệ nào của thiếu nhi đều được để riêng biệt đâu ra đấy. Đây là một thư viện nội bộ nên ai đến mượn sách đều phải ghi rõ họ tên, bộ phận làm việc. Nếu là con em của cán bộ công nhân viên chức, thì phải ghi tên bố mẹ.

Nhớ ngày đầu tiên, mẹ đưa tôi đến thư viện. Vừa bước vào cửa, tôi đã nhìn thấy một con người nhỏ thó có cái lưng khòng khòng, vạt áo được nhét cẩn thận bên trong cái cạp quần ka ki đã cũ nhưng rất phẳng phiu, cái thắt lưng cao lên tới tận ngực. Cái kính lão trễ xuống gần như đeo cho hai lỗ mũi, hai mắt nhướng lên, đầy vẻ xét nét. Trông lão vừa giống một ông giáo nghèo nghiêm khắc, lại vừa giống một thợ may vá quần áo ngoài chợ. Trong khi mẹ tôi đến làm thủ tục đăng ký xin thẻ đọc thì tôi đã hấp tấp nói:

- Bác cho cháu mượn “X30 phá lưới”.

Không ngẩng đầu, chỉ nhướng cặp mắt qua cái gọng kính, lão kéo dài giọng:

-  Bao - nhiêu - tuổi?

Tôi rụt rè:

- Cháu 11 tuổi ạ!

- Vậy mời sang dãy dành cho thiếu nhi.

Tôi nằn nì:

- Cháu thích truyện ấy mà.

Giọng lão sắt đanh lại:

- Đã bảo mời sang dãy thiếu nhi, nghe chửa! Đọc sách phải đúng lứa tuổi mới có tính giáo dục, biết chửa!

Bao nhiêu năm gắn bó với thư viện, ngoài cái nụ cười nửa miệng và những câu nói như sắt va vào gang luôn thường trực thì tôi chưa bao giờ thấy lão cười vui vẻ với một ai. Bởi vậy, lũ trẻ con chúng tôi mỗi lần bước chân đến thư viện thì “quỷ” cũng phải biến thành “thỏ non”. Đi nhẹ nói khẽ và nhất là khi cầm sách phải nâng như nâng trứng, hứng như hứng hoa. Nếu không, chỉ một cái nhăn mặt của lão Hân thì lần sau khó mà đến mượn nổi một cuốn truyện. Thú thật, tuy lão cũng có một vài ưu điểm, nhưng lũ trẻ chúng tôi không thích lão, nếu không muốn nói là có phần sợ hãi. Nếu không vì mê sách thì chúng tôi không bao giờ bén mảng đến với lão Hân Mắm Tôm ấy. Người nào đó đã đặt cho lão cái tên quả là chí lí.

Ngày ấy tuy ghét lão nhưng ai cũng phải thừa nhận lão có một cái đầu "  siêu cao thủ”: nhớ vanh vách tất cả tên truyện, tên sách. Cuốn còn nằm ở giá sách, cuốn nào ai đã mượn rồi… Đến thư viện, chỉ cần nói:

- Bác cho cháu mượn Đội Du Kích Thiếu Niên Đình Bảng.

Thế là lão trả lời ngay “có” hoặc “đã có người mượn”. Không sai một li. Trăm lần như một.

Riêng nói về yêu quý sách, nếu lão là thứ nhì thì không có người đứng thứ nhất. Ai đến trả sách mà bị quăn mép hay rách là phải đứng một lúc lâu để nghe lão giảng giải về “ý thức bảo vệ của công”, về “sách là vốn quí của nhân loại”, rồi Lê Nin đã từng nói, Bác Hồ đã dạy… Còn như trót làm mất thì phải đền bằng một quyển khác tương đương hoặc quí hơn quyển làm mất chứ lão không bao giờ nhận đền bằng tiền mặt. Tất nhiên là phải chịu hình phạt một tháng không được mượn sách.

Nhiều người được chứng kiến lão nâng niu, vuốt ve từng quyển sách cứ như con của mình thì sầm sì bàn tán có khi lão bị hâm. Cái lần bị chập điện, một phần mái nhà của thư viện bị bén lửa, một mình lão lao vào cứu sách, bị bỏng phải nằm bệnh viện cả tháng trời. Không ít người bảo, đánh đổi cả tính mạng vì mấy cuốn sách đâu có đáng.

Mọi người còn được mục sở thị trận lụt năm ấy cả nhà máy mênh mông nước, thư viện cũng bị ngập qua cửa sổ. Lão lại một mình mò mẫm trong đêm đưa từng cuốn sách lên ngăn trên. Hôm sau khi nước rút, lão ra nhặt từng quyển đem lên sân trạm xá nhà máy, ngồi tỉ mỉ lau chùi rồi nhẹ nhàng lật từng trang phơi sách, vừa phơi, vừa rơi nước mắt xót xa như thấy con mình đang bị run rẩy vì lạnh. Mặc dù được lão và mọi người cứu sách rất tận tình nhưng thư viện cũng mất đi vài trăm cuốn sách quí. Sau trận lụt lão bị ốm rất nặng, phần do ngâm mình dưới nước suốt đêm, rồi cả ngày hôm sau ngồi giữa cái nắng tháng sáu để phơi sách, phần nữa hẳn vì lão quá đau đớn nuối tiếc những cuốn sách đã bao năm tháng gắn bó cùng lão giờ đã hóa thành một đống bùn nhão. Gặp ai lão cũng than vãn: Đừng tưởng sách chỉ là giấy nhá. Chúng cũng có linh hồn đấy. Trong các trang sách đã hiện lên biết bao mảnh đời oan trái, bao nhiêu mối tình chung thủy, bao nhiêu gương sáng của các thế hệ...

Rồi bệnh lão mỗi ngày một nặng thêm. Hơn tháng sau thì lão trút hơi thở cuối cùng. Con người yêu sách như con ấy đã đến lúc phải chia tay với cái thư viện bé nhỏ của nhà máy.

* * *

Hơn ba mươi năm sau, tôi, cô bé vẫn thường xuyên đến mượn sách ở cái thư viện của Lão Hân Mắm Tôm đã trở thành một nhà văn. Sự thành đạt của tôi hôm nay chắc chắn được xuất phát từ những cuốn sách trong cái thư viện bé nhỏ cùng người coi thư viện khó tính ấy.

Có lẽ vì vậy mà khi trở về thăm nhà máy cũ, nơi đầu tiên tôi đến chính là thư viện, với một hi vọng nó đã trở thành một thư viện lớn.

Vậy mà vị giám đốc của nhà máy buồn rầu nói với tôi:

- Tưởng rằng việc trông coi thư viện là một công việc đơn giản có thể giao cho bất cứ ai. Nhưng kể từ ngày ông Hân mất, thư viện giống như cái cây héo dần, không sao cứu vãn nổi. Những cuốn sách cứ theo năm tháng mất mát, hao hụt dần. Rồi người đọc mỗi lúc một thưa thớt - giọng vị giám đốc trầm hẳn xuống -  Bây giờ, thư viện đã mất hẳn rồi chị ạ. Thế mới biết, có những con người rất bình thường nhưng sự ra đi của họ đã để lại một khoảng trống không gì bù đắp nổi.

Tôi nhìn cái nhà thư viện xưa hôm nay đã biến thành cái nhà kho chứa đồ phế thải, buồn bã nhớ lại hình ảnh Lão Hân tấm lưng lòng khòng, vạt áo được nhét cẩn thận bên trong cái cạp quần ka ki đã cũ nhưng rất phẳng phiu, cái thắt lưng cao tới tận ngực. Cái kính lão trễ xuống gần như đeo cho hai lỗ mũi, hai mắt nhướng lên, đầy vẻ xét nét.