"Giải cứu" thơ- Vài bài thơ cần "giải cứu"

Đọc bài thơ Lời những cây dầu cổ thụ ở trụ sở ủy ban nhân dân của nhà thơ Đàm Chu Văn (Đồng Nai), tôi nhớ tới bài thơ Những cây thông kêu của nhà thơ Thanh Thảo. Bài thơ của Thanh Thảo viết cách đây một phần tư thế kỷ và được đăng lần đầu trên tạp chí Langbian số 1 (1988) của Hội Văn học nghệ thuật Lâm Đồng. Nhà thơ nói lời những cây thông "ào vào tỉnh ủy" kêu "chúng tôi muốn sống đời thông", cầu khẩn con người "xin đừng đốn chúng tôi". Lập tức bài thơ gây xôn xao dư luận. Lập tức tạp chí xứ núi bị kiểm điểm. Những búa rìu đã được vung lên để đốn cây thông trong thơ và đốn cả cây thơ.

Bài thơ mang tên Phía ngược của nhà thơ Ngô Đình Miên (Bình Thuận) cũng bị làm om sòm năm 2008. Ngược là không đi lại những lối mòn quen thuộc một thời - Cỏ ngả rạp về cùng một phía/ Hoa nở chung một sắc màu đều. Ngược là đi về phía Đường hoa đủ màu, nhiều giọng hót chim/ Sỏi đá thật làm đau bàn chân thật. Bài thơ này khi in trong tập thơ riêng cùng tên của tác giả đã bị lãnh đạo tỉnh nhắc nhở, khi được Hội Văn học nghệ thuật tỉnh chọn vào Tuyển tập thơ Bình Thuận từ 1975 đến nay lại bị yêu cầu phải đưa ra.

Tạp chí Nhật Lệ (Hội Văn học nghệ thuật Quảng Bình) số 163 (tháng 10-2008) đăng bài thơ Gửi nhà thơ Lâm Thị Mỹ Dạ của nhà thơ Trần Quang Đạo với hai câu mở đầu: Quảng Bình có võ tướng văn nhân/ Nếu không có chị chỉ còn một nửa và ...Bởi chị là Quảng Bình/ chị nhìn thấy khoảng trời hố bom mà không ai thấy được. Ngay sau đó trên báo Quảng Bình (tháng 11-2008) đã có bài viết phê phán bài thơ và quy kết tác giả là đã "có những quan điểm lệch lạc xúc phạm đến võ tướng, văn nhân Quảng Bình. Nhà thơ Hoàng Vũ Thuật phải có bài nói lại, phân tích ý thơ của bài thơ này.

Nhớ lại mấy thí dụ trên để thấy vụ bài thơ Lời những cây dầu cổ thụ ở trụ sở ủy ban nhân dân của Đàm Chu Văn bị cấp tỉnh bắt "đối thoại", tiếc thay không phải là cá biệt ở nước ta. Những lần có vụ việc như thế xảy ra, tôi hay được bạn bè ở các địa phương nhờ lên tiếng "giải cứu" trên báo chí với tư cách một nhà phê bình, một người làm chuyên môn văn học. Nghĩa là các "bị can thơ" muốn tôi, và giới phê bình, giúp họ đọc thơ bằng con mắt văn học để minh định với những người đọc thơ bằng con mắt ngoài văn học một bài thơ là gì.

Có một thực tế nữa là gần đây những tác phẩm văn chương bị lụy oan thế này thường là thơ. Có lẽ thơ mơ hồ hơn, đa nghĩa hơn trong chính ngôn từ và cảm xúc nên dễ bị suy luận và suy diễn hơn khi đọc. Trong vụ hai bài thơ của Ngô Đình Miên và Trần Quang Đạo, khi biết được thông tin từ các bạn văn ở hai tỉnh báo về, tôi đã cho rằng nguyên nhân của tình trạng này là do trình độ của người đọc khác nhau, đưa tới những cách đọc khác nhau. Một bài thơ, bài văn khi in ra là một văn bản nghệ thuật. Mỗi người đọc văn bản đó theo trình độ của mình, và như thế văn bản chỉ có một nhưng tùy người đọc mà có những tác phẩm khác nhau. Trình độ đọc quyết định cách đọc, cách đọc quyết định tư cách đọc của độc giả. "Có đồng đẳng mới bình đẳng", câu châm ngôn này có thể ứng vào đây được.

Như vậy, cũng để "giải cứu" thơ, tránh những chuyện đáng tiếc và thật ra là không đáng có, không nên có trong việc đọc văn chương; để đời sống văn học có được môi trường lành mạnh, thuận lợi cho tự do sáng tạo của các nhà văn, một trong những điều quan trọng là phải nâng cao trình độ đọc của người đọc. Đọc thơ khác đọc chữ.

K.Marx nói: "Người đi giáo dục cũng cần phải được giáo dục". Tư tưởng này cần được quán triệt không chỉ trong khi đọc văn chương, và nhất là khi đọc văn chương. Bởi vì những bài thơ bị "rắc rối cố ý" nêu trên đây cuối cùng đều vẫn được in nguyên vẹn trong tập thơ của các nhà thơ, đều vẫn được đọc, cảm nhận bình thường và bình đẳng như các bài thơ khác.

PXN

(Ngô Đình Miện (Bình Thuận)

Ta đã đi trên những lối mòn

Cỏ ngả rạp về cùng một phía

Hoa nở đều chung một sắc màu

Tồn tại của mặt trời trở thành vô nghĩa…

Chỉ gặp nhau trong những giấc mơ

Em vùng thoát ngục tù ý thức

Bay theo tình yêu về chốn không bờ

Chới với rơi chín tầng hiện thực…

Giấy hay cà sa khó mà phân biệt

Bao nhiêu là lớp áo ở trên đời

Bụt và quỷ ma nói cùng thứ tiếng

Em nhận ra ta đâu cần nói thành lời…

Em có muốn cùng ta đi về phía ngược

Đường hoa đủ màu, nhiều giọng hót chim

Sỏi đá thật làm đau bàn chân thật

Sự thật nói lời câm lặng trái tim…

Ngôi sao băng từ nghìn năm trước

Ta ngỡ nhìn thấy thực ở trên trời!

(Đàm Chu Văn)

Tuổi ta nhiều hơn tuổi các ủy ban

bao nhiêu lượt mùa xuân về không nhớ nữa

những tòa nhà cao tầng có thể cao hơn ta nhưng vẫn cần sự che chở của ta

* * *

ta ủ rừng đại ngàn trong từng thớ cây mạch rễ

ủ thời gian trong xạc xào tiếng lá

ủ niềm vui, nỗi buồn những sớm nắng chiều mưa…

* * *

Sông Đồng Nai dâng tuần tự nhịp mùa

trong tầng tầng nước kia có hàng triệu giấc mơ thao thức

ta nghiêng vào sóng nước

nước tràn lên ta vô tận thời gian

nghiêng vào mênh mang

mênh mang nói với ta bằng lời của nắng

thuở nai, mễn đàn đàn ran suối vắng

“tác…tác…” gọi bạn tình náo nức nhịp rừng sôi

lặng như cây cũng muốn góp lời

có một cánh bướm trắng đang đậu trên ngực ta vụng dại và tin cậy

* * *

Một sớm mai thức dậy

hơi phố thị ngạt ứ lồng ngực

bằng bản lĩnh của loài tứ thiết

những cánh tay xanh cố trỗi vượt lên cao…

* * *

Ta phải nghe những mặn nhạt cuộc đời bên ký ức xưa bầu bạn

nơi quản lý và sản sinh những buồn vui, số phận…

những thánh nhân bên cạnh những tầm thường

chợt khát thèm một sớm mù sương

không nhìn rõ mặt người

mơ màng

hi vọng.

ĐÀM CHU VĂN

(Nguồn: báo Văn Nghệ ngày 16-4-2011)